تدوين: عذرا کريمي
بدون شک آب و هوا ابتدائي ترين و مهمترين ملزومات ادامه حيات موجودات زنده محسوب مي شوند. از اين ميان، آب ترکيبي پر رمز و راز، شگفت انگيز، شفا بخش و با تأثيرات منحصر به فرد است.
نقش مؤثر و کليدي اين ماده در پيدايش و ادامه حيات در فرهنگ تمامي جوامع بشري به عنوان واقعيتي علمي و غير قابل انکار مورد تأکيد قرار گرفته است. بشر امروزي در خلال اکتشافات، تحقيقات و سفرهاي کيهاني خود هنوز بعنوان اولين گام در بررسي امکان وجود حيات، حتي در اشکال اوليه خود به دنبال اثبات وجود آب در ساير سيارات مي باشد. ايرانيان نيز همچون ساير ملل، از دير باز از آب به عنوان مايه ي حيات، نام برده اند و نام آب در ادبيات کهن ما همواره با آبادي و آباداني همراه بوده است. ابتدائي ترين جوامع بشري، دهکده ها و روستاها و…در جوار رودخانه ها و جويبارها شکل گرفته اند.
آنچه موجب نگارش اين مقاله گرديده، پتانسيل و خواص درماني شگفت اور موجود دراين ترکيب است که بشر تاکنون آن گونه که مي بايست بدان واقف و آگاه نبوده است. مي دانيم که 75 درصد وزن بدن انسان را آب تشکيل مي دهد. بنابرين، فردي با 75 کيلوگرم وزن، حدود40 ليتر آب در بافتهاي مختلف بدن خود دارد. با افزايش سن و همگام با فرآيند پيرشدن، يعني از بدو تولد تا سنين کهولت، به طوردائم و مستمر از ميزان و درصد اب موجود در بدن کاسته مي گردد، لذا در منابع مختلف علمي وپزشکي توصيه ي اکيد به نوشيدن روزي 8 تا 10 ليوان آب شده است، چرا که اين ماده قادر است از غلظت و تجمع سموم مختلف که براي نسوج بدن زيان اور هستند، بکاهد و اين امر سرعت پيشرفت فرايند پيري را تا حدودي کاهش مي دهد.
اما جالب ترين نکته در مورد اين ماده، خواص درماني ويژه ي آن و امکان بهره گيري از اين ترکيب در درمان بسياري از بيماريهاست. گرچه از آب مي توان به صورت بخور براي مرطوب نگه داشتن مجاري تنفسي و سينوس ها، کمک به طراوت و باز شدن منافذ پوست و در نتيجه لطافت پوست صورت و مواردي بسيار از اين قبيل بهره جست، اما آنچه که بيشتر در اين مقاله مورد تأکيد قرار گرفته است، استفاده از روشهاي تماس خارجي آب با بدن مي باشد. هر چند هر گونه معالجه و مداواي بيماري به کمک آب را مي توان(آب درماني)يا(هيدروتراپي)دانست، ليکن در اين مقاله هدف از کاربرد اصطلاح آب درماني يا هيدروتراپي، به طور عمده مفهوم ورزش درماني يا به تعبير علمي تر حرکت درماني در آب مي باشد. در مبحث حاضر هيدروتراپي به حرکت هدفمند درماني و بر نامه ريزي شده اي اطلاق مي شود که بر مبناي شناخت کامل آناتومي اندامها، استخوانها و عضلات و ارتباط آنها با يکديگر از يک سو و آشنايي با بيماريهاي مختلف در جهت توانمندي و بهبودي بيمار، از سوي ديگر طراحي شده است.
بيماريهاي مذکور طيف وسيعي از بيماريها ي اسکلتي عضلاني(ديسک مهره هاي گردني و ستون فقرات؛ آرتروزها؛ انواع کمردردها و …)، کوفتگي هاي عضلاني؛ صدمات ورزشي؛ محدوديتهاي حرکتي ناشي از تصادفات، صدمات يا بيماري هاي مادرزادي مانند انحراف ستون فقرات تا شرايط روحي مانند افسردگي ها و خمودگي هاي رواني را شامل مي گردند.
هيدروتراپي يا به طور دقيق تر حرکت درماني درآب (Aguatic Exercie Therapy که اختصاراً AET ناميده مي شود)روش درماني جامعي است که تمرينات بدني طراحي شده در آن براساس اصول و مباني علم پزشکي و فيزيوتراپي صورت گرفته است. اين رويکرد بديع علاوه بر تاثيرات شگرف بدني، به واسطه خواص ويژه و منحصر به فرد آب، اتکا به اعتماد به نفس را در بيماران ناتوان افزايش مي دهد. همچنين نشاط حاصل از تماس ساده پوست با آب سرد يا گرم در حين انجام حرکات،به وضوح در رفع افسردگي و خمودگي هاي عادي مؤثر است.
کسي را نديده ام که تاکنون منکر اثرات فرح بخش و نشاط آور قدم زدن زير باران، قراردادن پاهاي عريان در جريان آب خنک و روان يک رود يا نوازش لطيف موج هاي کوچک ساحل دريا يا دوش گرفتن و…در تسکين و تمدد اعصاب باشد. همه اين موارد که برخي از آنها گاهي حکم آرزو را براي انسان امروزي دارد، تنها و تنها بهانه هايي محسوب مي شوند براي تماس بيشتر بدن با اين موهبت و معجزه طبيعت، چرا که سرشت انسان از لحظه نخست پيدايش، يعني از زماني که در کيسه اي از آب در بطن مادر، غوطه ور است و در آن تکامل مي يابد، با آب عجين شده و در همه انسان ها يک گرايش فطري به سوي اين ترکيب حياتي مشاهده مي گردد.
اين تمايل غريزي و کشش طبيعي براي مجاورت، بازي و شناوري در آب که حتي در کودکان نيز نمود خاصي دارد، تا سنين پيري همچنان همراه انسان باقي مي ماند. اين خود تاييدي است بر اين مدعا که لذت وصف ناپذيري که آدمي از تماس، مجاورت و نوشيدن آب مي برد به طور حتم ريشه در فطرت و سرشت وي دارد. از اين رو است که پزشکان مختلف، اعم از متخصصان اعصاب و روان، ارتوپدي، قلب و عروق و…ورزش شنا و اکنون با پيشرفت آگاهي هاي علمي بشر، فرم هدفمند آن، يعني اب درماني يا هيدروتراپي را به بيماران خود توصيه مي کنند.
اکنون در تمامي مجامع مترقي علمي جهان، هيدروتراپي در مفهوم خاص آن که حرکت درماني در آب مي باشد، بخصوص در رشته هايي از علوم پزشکي همچون ارتوپدي، مغز و اعصاب و…نقش غير قابل انکاري را در بهبودي و توانمندي بيماران ايفا مي نمايد.
تقريباً همگي ما با پاشويه آشنايي داريم و بسياري نيز هنوز آنرا براي کاهش حرارت بدن به هنگام تب به کار مي بنديم استفاده از مجاورت آب در درجه حرارت متعادل با پوست بدن و پاها بهترين و طبيعي ترين راه مقابله با افزايش حرارت بدن يا تب مي باشد و امروز نيز در سراسر دنيا از روشهاي مورد تاييد پزشکي محسوب مي گردد. آب سرد و کمپرس يخ را مي توان براي جلوگيري از خونريزي و تورم بعدي عضو صدمه ديده استفاده نمود. در دردهاي مفصلي و عضلاني، صدمات و کوفتگي ها در صورتيکه خونريزي وجود نداشته باشد مي توان براي تسکين درد و افزايش خون رساني به عضو صدمه ديده از کمپرس آب گرم و مرطوب استفاده کرد.
کمتر کسي يافت مي شود که به تاثيرات حمام آب گرم براي رفع کوفتگي و گرفتگي عضلات، به خصوص هنگام انجام ورزشهاي سنگين مانند کوهنوردي، فوتبال، حرکات رزمي و نظاير آن واقف نباشد. آب گرم انقباضات عضلاني پديد امده را کاهش داده و بعلت تحريک و افزايش جريان خون مواد و محصولات زائد ناشي از سوخت و ساز بدن که موجب درد و خستگي مي شوند را از موضع دور مي کند.
خواص درماني اب در هيدروتراپي را بيشتر ناشي از ويژگي هاي فيزيکي آن مي دانند. مقاومت در مقابل حرکت در يک ماده روان و سيال، از اصطکاک بين مولکولهاي ان سيال ايجاد مي گردد و به همين دليل است که مقاومت نسبت به حرکت اندامها در آب12 مرتبه بيشتر از ماده اي همچون هوا است. در نتيجه در آب درماني بخش هايي از بدن که زير آب قرار مي گيرند، در همه جهات حرکت با مقاومتي رو به رو مي شوند که مستلزم صرف انرژي بيشتري نسبت به انجام همين حرکات در خشکي مي باشد و از اين روست که در آب همه عضلات مربوط به طور کامل در جهت غلبه بر مقاومت مولکولهاي آب به کار گرفته مي شوند، بااين وجود ازآنجا که يکي از مزاياي عمده آب، کاهش نيروهاي مربوط به تحمل وزن بدن مي باشد. بيماران هنگام انجام تمرينات آب درماني، احساس سبک شدن وراحت ترانجام دادن حرکات را دارند و به علت خواص شناوري و سبک شدن بدن در آب، فشار و بار کمتري را روي مفاصل خود احساس مي کنند. کاهش نيروهاي شديد جاذبه روي بدن در آب نسبت به خشکي از ديگر ويژگي هايي است که موجب انعطاف پذيري بيشتر بدن و در نتيجه افزايش رغبت بيمار براي انجام حرکات بدني مي شود. هر چه عمق آب بيشتر باشد، چون بيمار بيشتر از قيد نيروي جاذبه رها مي گردد، راحتي و تمايل زيادتري در وي براي انجام حرکات ورزشي پديد مي آيد واينجاست که حرکات و تمرينات آب درماني براي افراد ناتوان و مسن نيز قابل تحمل و لذت بخش مي شوند.
بيمار ناتوان و آسيب ديده مي تواند راحت تر در آب بايستد و تمرينات تقويتي آب درماني را بدون نگراني از بابت وارد آمدن آسيب بيشتر به ساختارهاي در حال التيام، زودتر از خشکي شروع نمايد. اشاره شد که خاصيت شناوري، نيروهاي وارد آورنده فشار روي مفاصل و اعضا دردناک را کاهش داده و حرکات را تسهيل مي کند و بدين ترتيب با حرکات آسانتر، تحت فشارکمتر و با مزيت کاهش فراوان درد، بيمار اشتياق وصف ناپذيري براي شروع و ادامه حرکات آب درماني پيدا مي کند.
در تمرينات آب درماني بيمار بايد در چارچوب ملاحضات آناتوميک به تدريج به انجام حرکات فراتر از نقطه محدوديت حرکتي تشويق شود و بعد در فواصل حرکات استراحت کند. اين شناوري و امکان رهاسازي عضلاني و کاهش درد، ناشي از کم شدن اسپاسم هاو گرفتگي هاي عضلاني در آب گرم که همگي به آزادي بيشتر حرکتي در مفاصل منجر مي شود، شايد يکي از برجسته ترين مزاياي آب درماني محسوب گردد. آب، بخصوص چنانچه گرم باشد براي بيماران دردمندي که بواسطه درد خود هنوز قادر به انجام تمرينات در خشکي نيستند، محيط مناسبي را براي حرکت، تقويت عضلات و استراحت فراهم مي آورد. حرکت در آب از لحاظ رواني نيز به بيمار اجازه مي دهد تا بيش از خشکي موقعيت کسب کند و همچنين به جهت مشاهده زود هنگام نتايج ناشي از حرکات توان بخشي، آب درماني به وي اعتماد به نفس بيشتر مي دهد. عواملي مانند کاهش ترس از سقوط، زمين خوردن يا صدمه ديدن نواحي مصدوم و ايجاد درد در نواحي آسيب ديده از يکسو و انجام تمرينات به صورت گروهي که موجب ايجاد تعامل رواني و اجتماعي بيمار با ساير افراد گروه که داراي آسيب هاي نسبتاًً مشابهي هستند از سوي ديگر، سبب ايجاد انگيزه لازم براي انجام تمرينات هدفمند آب درماني مي گردد.
لذا اين رويکرد درماني علاوه بر توان بخشي ارتوپدي، در توان بخشي رواني به بيمار نيز موثر، لذت بخش و نشاط آور مي باشد.
گفتيم اصل شناوري در آب که مربوط به قانون ارشميدس مي باشد، با عمل کردن بر خلاف نيروي جاذبه و به وسيله کاهش نيروهاي فشار آورنده روي مفاصل ،وزن بدن را در آب تا حد زيادي کاهش مي دهد و القا حس سبک شدن، موجب تحرک بيشتر بيمار مي گردد، ازطرفي، آب اندام آسيب ديده را به گونه اي احاطه و حمايت مي کند که مي توان بدون احساس درد در وضعيت راحتي قرار گيرد. تأثيرات تحريکي آب گرم رها شدن عضلات منقبض شده را افزايش داده و موجب انبساط آنها شده و همچنين به واسطه ي دماي آب گرم از طريق مکانيسم خاصي که تئوري دروازه اي ناميده مي شود، بين گيرنده هاي حسي مربوط به انتقال حس گرما از يکسو و گيرنده هاي درد از سوي ديگر، رقابت ايجاد مي گردد و در نتيجه سيستم ادراک حس درد تا حدودي از وظيفه تمرکز خود روي درد منحرف گرديده و بيمار با تعجب متوجه مي شود که احساس درد ندارد، چرا که حساسيت در پايانه هاي انتهايي عصبي درد کاهش چشمگيري مي يابد.
افزايش ضربان قلب، افزايش تنفس، کاهش فشار خون، افزايش سوخت و ساز بدن ، به ويژه عضلات، افزايش خون رساني به اندامها و عضلات، افزايش گردش خون سطحي، افزايش ميزان بازگشت خون از اندامها به قلب، کاهش تورم اعضاي فرورفته در آب، رها سازي و شل شدن عمومي عضلات بدن و ده ها مزيت ديگر از فوايد آب درماني محسوب مي شوند.
منبع: ماهنامه اطلاعات علمي-ش363
