مزاياي تغذيه با شير مادر

تغذيه با شير مادر مناسبترين نوع تغذيه براي شيرخوار است.  پس از زايمان، هيچ لحظه اي را براي شروع تغذيه با شير مادر نبايد تلف نمود. بلافاصله بعد از تولد تا چندين روز پس از آن مايعي از سينه مادر ترشح مي شود که غليظ و زردرنگ است که به آن «آغوز» يا «کلستروم» گفته مي شود و سرشار از مواد ايمني زا براي نوزاد است.

شير مادر به تنهايي از بدو تولد تا پايان شش ماهگي تمام نيازهاي غذايي شيرخوار را تأمين مي کند و براي رشد طبيعي او کافي است.

آغوز (کلستروم يا ماک) شير غليظ و زرد رنگي است که حاوي مواد مغذي است و اولين واکسن براي محافظت شيرخوار محسوب مي شود.

شير مادر حاوي موادي است که احتمال ابتلاء، شيرخوار به بيماريهاي عفوني را کاهش مي دهد و در صورت ابتلاء از شدت بيماري مي کاهد.

ميزان ابتلاي به اسهال، عفونت گوش مياني، عفونت دستگاه تنفسي فوقاني، در شيرخواراني که با شيرمادر تغذيه مي شوند کمتر است.

در خانواده هايي که سابقأ آسم و آلرژي وجود دارد، شير مادر بهترين غذا براي شيرخوار است و امکان ابتلاي شيرخوار به آسم و آلرژي را کاهش مي دهد.

ترکيب شير مادر متناسب با سن و رشد شيرخوار تغيير مي کند.

ترکيب شير مادر در هر وعده شيردهي تغيير مي کند و در ابتدا چربي شير کمتر و آب آن بيشتر است؛ لذا تشنگي شير خوار را برطرف مي کند، در آخر چربي آن بيشتر مي شود و شيرخوار را سير مي کند.

●  ترکيب کلستروم:

کلستروم يا آغوز، ماده غذايي بسيار مقوي است که تا چند روز پس از زايمان ترشح مي شود. اهميت کلستروم يا آغوز در نوع و ميزان پروتئينهاي آن است که ميزان آغوز سه برابر شير مادر است و اين پروتئينها از نوع اسيدهاي امينه ضروري و نيز پروتئينهاي ايمني بخش به نام ايمنوگلوبولينها مي باشند.

اين پروتئينها در آغوز مادري که نوزاد نارس به دنيا آورده نسبت به پروتئين آغوز مادراني که بموقع زايمان کرده اند ۲۰% افزايش دارد. بنابراين، آغوز سرشار از مواد مختلف ايمني زا بر ضد باکتريها و ويروسها مي باشد.

همچنين يک ميلي ليتر آغوز حدود ۱۱۰۰۰۰۰۰ گلبول سفيد دارد که گلبولهاي سفيد از عوامل بسيار مهم ايمني بخش براي نوزاد است و او را در مقابل بيماريهاي ميکروبي و ويروسي محافظت مي کند. نوعي از اين پروتئينها ايمنوگلوبولين به نام IgA مي باشد که ميزان آن در آغوز بسيار قابل توجه است.

مخاطهاي گوارشي نوزاد در چند هفته اول زندگي، قادر به ترشح IgA نيست و بايستي اين ماده از طريق آغوز به نوزاد برسد تا از مخاط گوارشي نوزاد در مقابل هجوم باکتريهايي چون شيکلا E.COLi بسالمونلد، استافيلوکوک روتا ويروسها و ويروس پوليو محافظت نمايد.

●  ميزان لاکتوز:

ميزان لاکتوز آغوز ۷/۵ گرم درصد، لاکتوز شير کامل ۱/۷ گرم درصد و لاکتوز شير گاو ۴ گرم درصد است. پس از گذشت چند روز بتدريج از غلظت آغوز کاسته شده و سرانجام، شير با ترکيب خاصي توليد و ترشح مي شود. در ارتباط با توليد و ترشح بيشتر شير عواملي دخالت دارند .

●  ترکيب شير مادر

شير مادر داراي سه دسته اصلي مواد غذايي يعني قند، چربي و پروتئين است.

●  قند

نوع قند شير مادر، لاکتوز است. از آنجا که سلولهاي مغز فقط از قندي به نام گلوکز تغذيه مي کنند، رشد و تکامل مغزي نوزاد با ميزان قند موجود در شير مادر ارتباط مستقيم دارد.

لاکتوز شير مادر بسرعت به گلوکز و گالاکتوز تجزيه شده که گلوکز به مصرف سلولهاي مختلف، بخصوص سلولهاي مغزي و عصبي مي رسد و گالاکتوز به مصرف يک نوع باکتري به نام لاکتو باسيل و باعث تکثير اين باکتري مي شود. در نتيجه از رشد ساير ميکروبها و باکتريهاي بيماري زا جلوگيري مي گردد.

●  پروتئين:

در شير مادر دو نوع پروتئين به نام کازئين و WHEY وجود دارد که ميزان پروتئين WHEY (وي) حدود ۸۰% کل پروتئينهاي شير مادر را تشکيل مي دهد.

اهميت پروتئين وي WHEY در سهل الهضم بودن آن است؛ در حالي که شير مادر در مقايسه با شير انسان، عمدتا حاوي کازئين است که بسيار دير هضم بوده، جذب و هضم آن مستلزم صرف انرژي زياد است، ميزان پروتئين شير انسان نصف پروتئين شير گاو است، ولي به لحاظ خصوصيات بيولوژيک انرژي مورد نياز بدن شيرخوار را تأمين نموده و بهترين و مناسبترين غذا براي شيرخوار است.

اسيد آمينه ضروري مانند سيستئين که براي رشد جسماني و اسيد آمينه تورين که براي رشد و تکامل مغزي و عصبي شيرخوار حائز اهميت است فقط در شير مادر موجود است و شير گاو فاقد اين نوع اسيدهاي آمينه مي باشد، دليل اهميت اين دو اسيد آمينه اين است که هيچ کدام از اينها در بدن نوزاد ساخته نمي شود. خون نوزادي که شير مادر مي خورد داراي اين دو اسيد آمينه ضروري و مهم است، در حالي که خون نوزاداني که از شيرهاي جانشين شونده استفاده مي کنند فاقد سيستئين و تورين است.

●  چربي:

مواد چربي مهمترين منبع توليد و ذخيره انرژي در بدن است، به طوري که هر يک گرم چربي حدود نه کالري انرژي توليد مي کند، در حالي که هر گرم قند يا پروتئين حدود چهار کالري انرژي توليد مي کند.

شير مادر، در ساعات مختلف از ترکيب متغيري برخوردار است. در ساعت شش صبح کمترين ميزان چربي و حدود دو بعد از ظهر بيشترين مقدار چربي را دارد. در هر نوبت که شيرخوار شروع به مکيدن شير مادر مي کند، ابتدا غلظت چربي شير بسيار کم است و در پايان شير خوردن، ميزان چربي بسيار زياد مي شود بيشترين نوع چربي شير مادر را يک نوع چربي به نام تري گليسيريد تشکيل مي دهد که بعدها در بدن نوزاد طي مراحلي به اسيدهاي چرب آزاد و گليسرول تبديل مي شود، البته مقداري از اين تبديل انرژي در شير مادر صورت مي گيرد به طوري که بلافاصله بعد از شير خوردن مقدار قابل توجهي انرژي آماده در اختيار شيرخوار قرار مي گيرد.

ميزان و نوع چربي مصرف شده توسط مادر بر روي ميزان چربي شير مادر اثر مي گذارد و علاوه بر اينکه تغذيه مطلوب مادر شيرده بر حجم شير مؤثر است بر ميزان و نوع چربي نيز تأثير بسزايي دارد. بنابراين، توصيه و تأکيد مي شود که کليه مادران در دوران بارداري و شيردهي به وضع و کيفيت تغذيه خود کاملاً دقت نمايند تا بتوانند فرزندان سالم و قويتري داشته باشند.

کلسترول نيز يک نوع چربي است که در شير مادر نسبت به شير خشک بيشتر يافت مي شود و سيستم گوارشي نوزاد را براي هضم و متابوليسم کلسترول در آينده آماده تر مي کند و به لحاظ همين کسب آمادگي است که شير مادرخواران نسبت به شير خشک خواران کمتر دچار عوارض قلبي و عروقي ناشي از افزايش کلسترول مي شوند، تغيير رژيم غذايي مادر تأثيري بر ميزان کلسترول شير مادر نمي گذارد.

اسيدلينولئيک و اسيد آراشيدونيک دو نوع اسيد چرب ضروري هستند. ميزان اسيدلينولئيک شير مادر حدود هشت برابر شير گاو است و وجود آن براي رشد و تکامل مغز بسيار مهم است، کمبود اسيد آراشيدونيک مي تواند موجب التهاب مختلف پوستي، عقب ماندگي رشد جسمي و کاهش تعداد پلاکتهاي خون شود، بعلاوه کودک را نسبت به عفونتهاي مختلف مستعد مي کند.

اهميت چربي شير مادر در مورد نوزادان نارس بسيار قابل توجه است چون نوزادان نارس بايد ضمن اينکه روند طبيعي رشد خود را طي مي کنند تأخير رشد خود را نسبت به همسالانشان نيز جبران نمايند بنابراين، به ميزان انرژي بيشتري نياز دارند، و مهمترين منبع توليد اين انرژي چربي شير مادر است.

حکمت بي نظير خالق هستي به گونه اي اعجاب انگيز اين نياز نوزادان نارس را تأمين کرده است. چربي شير مادراني که نوزاد نارس به دنيا آورده اند نسبت به چربي شير مادران ديگر ۳۰% افزايش دارد، همچنين پروتئين اين گونه مادران نيز ۲۰% بيشتر است.

پرومتاگلاندينها موادي هستند که در هيچ شيرخشکي يافت نمي شوند، ولي در شير مادر وجود دارند و از مخاطهاي گوارشي و ساير مخاطهاي نوزاد در برابر سموم ميکروبها محافظت مي کنند.

چرا مي گوييم شير مادر بهترين غذا براي شيرخوار است. مهمترين امتياز و ويژگي شير مادر نسبت به بقيه شيرها و بخصوص نسبت به شيرخشک، تازگي و طراوت آن است. شير مادر، نه تنها عاري از ميکروب است، بلکه سرشار از مواد ايمني بخش بوده، به طور مستقيم، به مصرف شيرخوار مي رسد و نياز به نگهداري و جوشاندن و مسايل ديگر ندارد.

● ويتامينها:

شير مادر حاوي ويتامينهاي ضروري و مواد معدني مختلف است، مهمترين ويتامينهاي شير مادر عبارتند از: ويتامين K، ويتامين D، ويتامين E و ويتامين C.

1ـ ويتامين K

اگرچه ويتامين K در شير مادر وجود دارد، ولي به دليل اينکه در دوران نوزادي احتمال خونريزي وجود دارد، و اينکه ميزان حجم شير مادر و به دنبال آن ويتامين K در دوره نوزادي پايين مي باشد، بهتر اين است که در دوره نوزادي از ويتامين K خوراکي استفاده شود. ويتامين K در مراحل مختلف انعقاد خون دخالت دارد و بعضي از فاکتورهاي انعقادي به ميزان ويتامين K وابسته است. بنابراين، اگر نوزادي با کمبود ويتامين K روبه رو گردد، ممکن است دچار خونريزيهاي مختلف شود.

۲ـ ويتامين D

همان طور که مي دانيم ويتامين D در ساخحت و استحکام استخوانها نقش اساسي دارد و کمبود آن مي تواند منجر به بيماري راشيتيسم يا نرمي استخوان در شيرخواران شود. ويتامين D در شير مادر وجود دارد و به طور کامل در بدن نوزاد و شيرخوار جذب مي شود. همان طور که در مباحث قبل بارها تأکيد شد، مادران بايد در دوران بارداري و بعد از آن نيز از شير و فراورده هاي آن و سبزيجات به ميزان بيشتري استفاده نمايند. در اين صورت شيرخوار نياز به تجويز ويتامين D اضافي نخواهد داشت. ناگفته نماند علاوه بر اين لازم است که شيرخوار به طور مستقيم در معرض نور خورشيد قرار بگيرد. بر اثر تابش نور خورشيد که حاوي اشعه ماوراي بنفش است، نوعي از ويتامين D که به صورت غير فعال در زير پوست شيرخوار وجود دارد، به نوع فعال ويتامين D تبديل مي شود. اگر تغذيه مادر مطلوب نباشد يا شيرخوار در معرض آفتاب قرار نگيرد ممکن است شيرخوار به راشيتيسم (نرمي استخوانها) دچار شود. بنابراين، جهت پيشگيري از اين بيماري لازم است روزانه حدود ۴۰۰ واحد ويتامين D خوراکي براي شيرخوار، تجويز شود.

۳ـ ويتامين E

ويتامين E جهت تحکيم جدار گلبولهاي قرمز ضروري است، کمبود آن ممکن است باعث پارگي جدار گلبول قرمز و ليزي آن و در نهايت منجر به کم خوني شود. همچنين وجود ويتامين E براي سلامت سلولهاي شبکيه چشم و ريه ضروري است. مصرف شير مادر از بروز اين عوارض جلوگيري مي کند.

مواد معدني: شير مادر حاوي بعضي از مواد معدني مهم و ضروري است که مهمترين آنها آهن، روي، منيزيم و املاح ديگر مثل سديم، پتاسيم، کلسيم و فسفر مي باشد. به دليل اينکه کليه هاي نوزادان و شيرخواران ظريف و حساس است و تحمل بار زياد املاح را ندارد، ميزان املاح در شير مادر کم و متناسب با کليه شيرخوار است.

* آهن

ميزان آهن شير مادر کم است، با اين وجود به دليل اينکه جذب آهن شير مادر بسيار خوب است، شيرخوار تا حدود چهار يا شش ماهگي نياز به تجويز آهن ندارد و بندرت در قبل از شش ماهگي نياز به تجويز آهن پيدا مي شود، اما به دليل اينکه بتدريج ميزان هموگلوبين خون شيرخوار کم مي شود لازم است بعد از چهار يا شش ماهگي از قطره آهن استفاده شود. مقدار آهن شير گاو کم است. جذب آهن شير گاو بر خلاف شير انسان بسيار ناچيز است، به طوري که جذب آهن شير مادر حدود ۵۰% و جذب آهن شير گاو حدود ۵% است. کمبود آهن منجر به کم خوني فقر آهن مي شود. آهن در ساختمان هموگلوبين و گلبول قرمز نقش اساسي دارد. کم خوني فقر آهن باعث عصبانيت، کج خلقي، بي اشتهايي و رنگ پريدگي شيرخوار مي شود.

* روي

نوزادان و شيرخواراني که از شير مادر استفاده مي کنند دچار کمبود روي نمي شوند اما شيرخواراني که از شير غير مادر تغذيه مي کنند دچار کمبود روي و در نتيجه التهابات پوستي مي شوند که درمان آن خوردن شير مادر است.

●  ضد حساسيت:

شير مادر داراي خاصيت ضد حساسيت است و هنوز هيچ گزارش مستندي مبني بر حساسيت نسبت به شير مادر منتشر نشده است. توصيه مي شود که کودکان و شيرخواران خانواده هايي که داراي سوابق حساسيتهاي مختلف پوستي ـ تنفسي هستند با شير مادر تغذيه شوند، زيرا شير مادر سرشار از نعمت، رحمت، بهداشت و درمان است.

● دلايل مهم براي تغذيه کودک با شير مادر :

در شير مادر آب کافي وجود دارد و براي رفع تشنگي شيرخوار نيازي به آب يا آب قند وجود ندارد.

شير مادر به راحتي هضم مي شود و در شيرخواراني که بيمار هستند و اشتهاي کمي دارند بهترين غذاست.

شير مادر پاک و بدون آلودگي ميکروبي و داراي درجه حرارت مناسب است.

شير مادر در سال دوم زندگي، به تنهايي ۳۱. انرژي و موادمغذي مورد نياز شيرخوار را تأمين مي کند و بهتر است از شير مادر همراه با غذاي خانواده استفاده شود.

بامکيدن پستان مادر علاوه بر اين که شيرخوار سير مي شود، غريزأ مکيدن او نيز ارضاء مي گردد.

جذب کلسيم شير مادر به سبب نسبت مناسبي که با فسفر موجود در شير مادر دارد، بهتر انجام مي گيرد و شيرخواراني که از شير مادر تغذيه مي کنند کمتر به کمبود کلسيم دچار مي شوند.

جذب آهن شير مادر به دليل وجود «لاکتوفرين» در آن بهتر انجام مي گيرد و تا شروع تغذيأ کمکي نيازي به دادن قطره آهن به شيرخوار وجود ندارد.

به دليل هضم و جذب راحت چربي و پروتئين شير مادر، دردهاي قولنجي و نفخ و حساسيت و استفراغ در شير مادرخواران کمتر ديده مي شود.

سوخت و ساز کلسترول موجود در شير مادر بهتر از کلسترول ساير شيرهاست و خطر افزايش کلسترول در بزرگسالي و بيماريهاي قلبي و عروقي در شير مادرخواران کمتر است.

ترکيب شير مادر به گونه اي است که به کليه هاي شيرخوار آسيب نمي رساند.

تغذيأ شيرخوار با شير مادر باعث ايجاد رابطأ عاطفي بين مادر و فرزند مي شود و اثر مطلوبي بر رشد شيرخوار دارد.

شيرخواراني که با شير مادر تغذيه مي شوند، در کودکي و بلوغ از تعادل رواني بهتري برخوردار هستند.

شير مادر براي نوزادان نارس مناسبترين غذاست و از بروز بيماريهاي عفوني در اين نوزادان جلوگيري مي کند و ارزش حياتي دارد.

در شيرخواراني که با شير مادر تغذيه مي شوند، احتمال ابتلاي به اسهال کمتر است و سوختگي ناشي از کهنه در ناحيأ تناسلي (Diaper rash) کمتر ديده مي شود.

هوش شيرخواراني که از شير مادر تغذيه مي کنند بالاتر از هوش ساير شيرخواران است.

مشکلات دهان و فک و دندان در شيرخواراني که با شير مادر تغذيه مي شوند کمتر از شيرخواراني است که با سر شيشه و پستانک تغذيه مي شوند.

خطر ابتلاي به «آرتريت روماتوئيد» جوانان در شير مادرخواران کمتر است

شيرخواراني که با شير مادر تغذيه مي شوند کمتر به افت قند خون دچار مي شوند.

خطر ابتلاي به «لنفوما» در شيرخواراني که با شير مادر تغذيه مي شوند کمتر است.

شيرخواراني که با شير مادر تغذيه مي شوند کمتر به «MS» (سختي عضلات) مبتلا مي شوند.

شيرخواراني که قبل از يک سالگي با شير گاو تغذيه شده اند، در معرض خطر ابتلاي به خونريزي گوارشي و «آنمي» هستند.

● مزاياي تغذيه با شيرمادر براي مادران

در مادراني که به طور انحصاري و مکرر در شب و روز شيرخوارشان را با شير خود تغذيه مي کنند، تخمک گذاري و قاعدگي ديرتر اتفاق مي افتد و امکان حاملگي مجدد کمتر است.

در مادراني که با شيرمادر نوزادشان را تغذيه مي کنند رحم زودتر جمع مي شود و به اندازه طبيعي برمي گردد و چون قاعدگي نيز با تاخير انجام مي گيرد خطر ابتلاي مادر به کم خوني کاهش مي يابد.

شير دادن باعث سوخت و ساز چربي ذخيره شده در دوران بارداري مي شود و اندام مادر زودتر به حالت قبل از بارداري برمي گردد.

مادراني که به شيرخوارشان شير مي دهند کمتر دچار مشکلات روحي و عاطفي مي شوند.

در مادران سزارين شده تماس هاي مکرر با شيرخوار سبب کاهش درد مي شود.

ابتلاي به سرطان پستان و تخمدان در زناني که شيرخوارشان را با شيرمادر تغذيه مي کنند کمتر اتفاق مي افتد.

شيردهي خطر ابتلاء به پوکي استخوان و شکستگي استخوان لگن را در مادر کاهش مي دهد.

مزاياي اقتصادي و اجتماعي تغذيه با شيرمادر

با وجود افزايش نياز مادر به غذا در طول مدت شيردهي، هزينه داشتن يک رژيم غذايي صحيح و موفقيت در شيردهي به مراتب کمتر از هزينه خريد شير خشک و غذاهاي آماده براي شيرخواران محروم از شير مادر است.

به دليل اينکه شيرخواراني که با شير مادر تغذيه مي شوند کمتر به بيماري مبتلا مي شوند، هزينه درماني آنها کمتر است.

تغذيه شيرخواران با شير مادر از خروج مقادير زيادي ارز به خارج از کشور جهت خريد شيرخشک جلوگيري مي کند و به توسعه اقتصادي کشور کمک مي کند.

چون سلامت هر جامعه با ارتقاي سطح تغذيه، رشد کودکان، پيشگيري از بيماري هاي عفوني و تنظيم خانواده و کنترل جمعيت ارتباط مستقيم دارد، تغذيه با شيرمادر به تنهايي همه اين موارد را با روشي آسان و مقرون به صرفه فراهم مي سازد.

دکتر لیلا هاشمی