دكتر نوشين صحابي جراح و متخصص زنان، زايمان و نازايي
كيست تخمدان (OVARIAN CYSTS)
در يك تعريف ساده، آماس حاوي مايع را كه درون يا روي يك يا هر دو تخمدان رشد مي‌كند، كيست تخمدان گويند. این كيست‌ها انواع بسياري دارند که شايع‌ترين آنها «كيست فوليكولي» است. در این نوع کیست، يكي از فوليكول‌هايي كه تخمك در آن رشد مي‌كند، بزرگ شده و از مايع پر مي‌شود. اين نوع كيست ممكن است تا قطر 5 سانتيمتر رشد كند و معمولاً يك عدد است؛ اما در برخی مواقع تخمدان بزرگ مي‌شود و درون آن كيست‌هاي متعدد كوچك رشد مي‌كنند. به اين حالت سندرم تخمدان پلي‌كيستيك مي‌گويند.برخي كيست‌ها ممكن است در كورپوس لوتئوم (Corpus Luteum) تشكيل شوند كه البته شيوع آن كمتر است. كورپوس لوتئوم بافت زردي است كه از يك فوليكول پس از رهاسازي تخمك رشد مي‌کند. اين كيست‌ها حاوي خون هستند و گاه به قطر 3 سانتيمتر مي‌رسند.كيست درموئيد (Dermoid) هم كيستي حاوي سلول‌هايي است كه به‌طور طبيعي در هر قسمت بدن، نظير سلول‌هاي پوست و مو، يافت مي‌شوند.كيست آدنوما (cystadenoma)، كيستي است كه از يك نوع سلول تخمدان رشد مي‌کند. توده‌هاي تخمدان ممکن است خوش‌خيم باشند و خودبه‌خود يا با يك دوره درمان دارويي از بين بروند و يا بدخيم بوده و نياز به جراحي و درمان‌هاي دارويي و پيگيري پس از جراحي داشته باشند. اندازه اين توده‌ها هم با یکدیگر متفاوت است.
كيست‌ها و توده‌هاي تخمدان
در طول سال‌هاي باروري، توده‌هاي خوش‌خيم، شايع‌ترين توده‌هاي تخمدان هستند که ممكن است عملكردي يا نئوپلاستيك باشند. توده‌هاي نئوپلاستيك هم ممكن است خوش‌خيم يا بدخيم باشند.
توده‌هاي عملكردي تخمدان
توده‌هاي عملكردي تخمدان شامل كيست‌هاي فوليكولي و كيست‌هاي جسم زرد هستند. حدود دوسوم توده‌هاي تخمدان، در طول سال‌هاي باروري ممکن است به وجود آیند که بیشتر آنها (85-80 درصد) خوش‌خيم هستند و دوسوم آنها در سنين 20 تا 42 سالگي رخ مي‌دهند. احتمال اينكه توده اوليه تخمدان در بيماران زير 45 سال بدخيم باشد، كمتر از 1 به 15 است.
علائم
بیشتر توده‌ها علائم اندك يا صرفاً علائم غيراختصاصي خفيفي دارند. علائم شايع‌تر عبارتند از: ورم و اتساع شكم، درد يا احساس ناراحتي در شكم، احساس فشار در قسمت پائيني شكم و علائم ادراري يا گوارشي.اگر تومور از نظر هورمون فعال باشد، ممكن است علائم عدم تعادل هورموني، مانند خونريزي از واژن در ارتباط با توليد استروژن وجود داشته باشد. در صورت پيچ‌خوردگي تخمدان‌ها، پاره شدن كيست تخمدان يا خونريزي در داخل كيست تخمدان، ممكن است درد شدیدی ایجاد شود.
توده خوش‌خيم با توده بدخيم چه فرقي دارد؟
يافته‌هاي لگني در بيماران مبتلا به توده‌هاي خوش‌خيم و بدخيم متفاوت است. توده‌هايي كه يكطرفه، كيستيك، متحرك و صاف هستند، بيشتر خوش‌خيمند؛ در حالي كه توده‌هاي دوطرفه، توپر، ثابت و نامنظم كه با تجمع مايع در شكم (آسيت) و ندول‌هايي در ناحيه پشت رحم در لگن همراهند و سرعت رشد آنها زياد است، احتمالاً بدخيم هستند. هنگام بررسي توده‌هاي تخمدان، توجه به دهه زندگي بيمار، اهمیت بسیاری دارد. توده‌هاي تخمدان در سنين باروري با بيشترين احتمال خوش‌خيم هستند؛ اما بايد احتمال بدخيمي را نيز مد نظر داشت.
توده‌هاي خوش‌خيم تخمدان
كيست‌هاي فوليكولي، كيست‌هاي جسم زرد گروه كيست‌هاي عملكردي تخمدان را تشكيل مي‌دهند. تمام اين ضايعات خوش‌خيم و معمولاً بدون علامت هستند و نياز به جراحي ندارند.
عوامل خطر (ريسك فاكتورها)
كشيدن سيگار با افزايش خطر ابتلا به كيست‌هاي عملكردي همراه است و مصرف قرص‌هاي تركيبي جلوگيري از حاملگي، خطر ابتلا به آنها را کاهش مي‌دهد.
اپيدميولوژي (همه‌گيرشناسي)
اگرچه اطلاعات اندكي در مورد اپيدميولوژي اين حالات وجود دارد، ميزان بستري شدن در بيمارستان به‌‌دليل كيست‌هاي عملكردي تخمدان در آمريكا 500 مورد در هر 100.000 زن در سال تخمين زده مي‌شود.
شيوع انواع كيست‌ها
شايع‌ترين كيست عملكردي، كيست فوليكولي است كه قطر آن به ندرت به بيش از 8 سانتيمتر مي‌رسد.
اگر قطر فوليكول يك كيست بيش از 3 سانتيمتر باشد، مي‌توان لگن آن را به عنوان كيست فوليكولي در نظر گرفت. اين كيست‌ها معمولاً به‌طور اتفاقي، در معاينه لگن، يافت مي‌شوند؛ اما در برخی موارد ممكن است پاره شوند و باعث بروز درد و نشانه‌هاي صفاقي گردند. اين كيست‌ها با درمان انتظاري معمولاً در عرض 8-4 هفته از بين مي‌روند.كيست‌هاي جسم زرد، شيوع كمتري نسبت به كيست‌هاي فوليكولي دارند. این كيست‌ها ممكن است پاره شده در داخل شكم خونريزي كنند و نياز به جراحي داشته باشند.بيماراني كه داروي ضد انعقاد خون مصرف مي‌كنند، بیشتر در معرض خطر پارگي قرار دارند.این پارگي معمولاً در روزهاي 26-20 از شروع عادت ماهانه و اغلب در سمت راست اتفاق مي‌افتد و ممكن است حين نزديكي جنسي رخ دهد.كيست‌هاي پاره‌نشده جسم زرد ممكن است سبب ايجاد درد شوند كه احتمالاً به علت خونريزي داخل حفره بسته كيست تخمدان است. گزارش شده كه درمان با قرص های جلوگيري از حاملگي، خطر كيست‌هاي عملكردي تخمدان را به ميزان زيادي كاهش مي‌دهد. به نظر مي‌رسد در مقايسه با قرص‌هاي با دوز بالا كه قبلاً در دسترس بودند، تأثير قرص‌هاي كم‌دوز فعلي در مهار كيست كمتر است.
ساير توده‌هاي خوش‌خيم تخمدان
زنان مبتلا به اندومتريوز ممكن است دچار كيست‌هاي شكلاتي (اندومتريزه) شوند كه گاهي اندازه آنها به 8-6 سانتيمتر مي‌رسد. اين توده‌ها با تحت نظر گرفتن بيمار از بين نمي‌روند.تخمدان‌هاي بزرگ و پلي‌كيستيك (PCOS) هم از علل بزرگي تخمدان هستند كه در مواردي با ساير ويژگي‌هاي سندرم PCOD همراه مي‌باشند. درمان این كيست‌ها طبي است و نياز به جراحي ندارد.
ساير توده‌هاي تخمدان
كيست‌هاي درموئيد از شايع‌ترين توده‌هاي تخمداني در سنين باروري و كمتر از 2 درصد آنها بدخيم هستند (در زنان بالاي 40 سال، احتمال بدخيمي بيشتر است). خطر پيچ‌خوردگي در كيست‌هاي درموئيد، تقريباً 15 درصد است که در 10 درصد موارد این كيست‌ها دوطرفه هستند. تقريباً هميشه تنها كيست خارج مي‌گردد و باقيمانده تخمدان حفظ مي‌شود.خطر تومورهاي اپي‌تليال تخمدان با بالا رفتن سن افزايش مي‌يابد (كيست‌هاي آدنوم سروزي شايع‌ترين آنها هستند).تومورهاي سروزي عموماً خوش‌خيمند و تنها 10-5 درصد آنها قدرت بدخيمي حد فردي دارند و 25-20 درصد بدخيم هستند. نوع ديگر، تومورهاي موسيني تخمدان هستند كه ممكن است خیلی بزرگ شوند. 10-5 درصد این تومورها بدخيم هستند.ساير تومورهاي خوش‌خيم تخمدان عبارتند از: فيبروم، تومور، برنر و اشكال تركيبي تومورها.
كيست تخمدان چطور تشخيص داده مي‌شود؟
معاينه كامل لگن و انجام تست پاپ‌اسمير ضروري است. سونوگرافي لگن از روش‌هاي مهم تشخيص است.
مطالعات تصويربرداري
رايج‌ترين روشي كه انجام آن ضرورت دارد، سونوگرافي لگن است كه به اثبات منشأ توده و منشأ گرفتن آن از رحم، تخمدان‌ها، روده يا دستگاه گوارش كمك مي‌كند.با انجام سونوگرافي، پزشك متخصص اطلاعاتي نيز در مورد اندازه توده و قوام آن به دست مي‌آورد و به اين ترتیب مي‌تواند بهترين نوع درمان را انتخاب كند. سونوگرافي ترانس واژينال (نوع خاصي از سونوگرافي از راه واژن) در مقايسه با سونوگرافي شكمي، اطلاعات بيشتري در مورد ساختار داخلي توده در اختیار پزشك قرار مي‌دهد.در تلاش براي پيشگويي خطر بدخيمي در توده‌هاي تخمدان، شاخص‌هاي خطر بدخيمي ارائه شده‌اند كه در آنها از ويژگي‌هاي سونوگرافيك به همراه وضعيت يائسگي و مقادير سرمي CA125 (تومورهاي تخمدان) استفاده شده است.اگرچه تجزيه و تحليل اين ويژگي‌ها ممكن است سودمند باشد، بررسي پاتولوژيك توده‌هاي خارج‌شده با جراحي در آزمايشگاه، همچنان روش استاندارد تشخيص محسوب مي‌شود.پزشكان براي تشخيص تومور تخمدان به ندرت انجام سي‌تي‌اسكن را درخواست مي‌كنند؛ مگر اينكه بدخيمي قوياً مورد تأييد باشد كه در اين حالت سي‌تي‌اسكن كمك بزرگي خواهد كرد.
درمان توده‌هاي تخمدان
سونوگرافي كه امروزه در بررسي بيماري‌هاي زنان كاربرد بسیاری پيدا كرده، منجر به افزايش تشخيص كيست تخمدان شده است. سونوگرافي نوعي روش تشخيصي نسبتاً آسان است؛ اما از طرفی باعث مي‌شود يكي از اشكال طبيعي تخمدان، يعني فوليكول‌هاي كيستيك، به عنوان حالتي پاتولوژيك شناخته شده و بيمار بدون دليل براي درمان‌هايي مانند جراحي ارجاع داده شود.
درمان كيست‌هاي عملكردي
درمان آن دسته از توده‌هاي تخمدان كه تصور مي‌شود از نوع تومورهاي عملكردي هستند، به صورت انتظاري است. در تعدادي از بررسي‌ها، هيچ افزايشي در سرعت برطرف شدن كيست‌هاي عملكردي تخمدان با قرص‌هاي جلوگيري از بارداري در مقايسه با تحت نظر گرفتن بيمار به تنهايي ديده نشده است.
قرص‌هاي خوراكي ضدبارداري و درمان كيست تخمدان
قرص‌هاي جلوگيري از بارداري خطر بروز كيست‌هاي تخمداني بعدي را کاهش مي‌دهند و براي زناني كه هم مي‌خواهند از بارداري جلوگيري كنند و هم از مزيت‌هاي ديگر اين قرص‌ها بهره مند شوند، مفيد هستند.
كيست‌هاي علامت‌دار
كيست‌هاي علامت‌دار بايد به سرعت مورد ارزيابي قرار گيرند، اما توجه داشته باشید كه آن دسته از توده‌هاي داراي علائم خفيف را كه مشكوك به ضايعات عملكردي هستند، مي‌توان به جاي جراحي با داروهاي مسكن درمان كرد تا از ايجاد چسبندگي كه ممكن است باروري را در آينده مختل كند، جلوگیری شود. اگر بيمار به شدت درد دارد يا پزشك مشكوك است كه تومور بدخيم باشد، بايد حتماً آن را جراحي كرد. كيست بدخيم در هر سني مشكوک باشد، بايد بي‌درنگ لاپاراتومي تجسمي انجام گيرد.
پيچ‌خوردگي تخمدان
در مواردي كه شك به پيچ‌خوردگي تخمدان وجود دارد (حالتي كه ممكن است در هر سني از دوران پيش از بلوغ تا دوران پس از يائسگي رخ بدهد)، بيمار بايد جراحي شود.هنگامي كه پيچ‌خوردگي تخمدان با لاپاراسكوپي تشخيص داده شد، عموماً جراح سعي مي‌كند پيچ‌خوردگي توده را برطرف كرده تخمدان را به جاي از بين بردن حفظ كند.اين درمان برای دخترانی كه در دوران پيش از بلوغ و همچنين در سنين جواني به سر مي‌برند، اهميت ويژه‌اي دارد. امروزه درمان لاپاراسكوبيك آن دسته از توده‌هاي تخمدان كه به احتمال قريب به يقين خوش‌خيم هستند، رواج پيدا كرده است.
توده تخمدان در سنين پس از يائسگي
در طول سال‌هاي بعد از يائسگي، تخمدان‌ها كوچك‌تر مي‌شوند. سندرم تخمدان قابل لمس پس از يائسگي (PMPO)، یعنی هر تخمداني كه پس از يائسگي در معاينه قابل لمس باشد، غيرطبيعي و نيازمند بررسي است. با این وجود، علامت کاملاً مطمئنی براي تشخیص بدخيمي نیست. سرطان تخمدان عمدتاً بيماري دوران پس از يائسگي است. ميزان بروز سرطان تخمدان با بالا رفتن سن افزايش مي‌يابد و سن متوسط ابتلا
60-56 سالگي است.
سونوگرافي و مشكل تازه براي زنان يائسه
با توجه به افزايش بررسي لگن با سونوگرافي، مشكل جديدي به نام «كشف كيست كوچك تخمدان» در زنان يائسه ايجاد شده است. اين يافته به‌ويژه در زناني كه به‌طور كامل فاقد علامت هستند و سونوگرافي به دلايل ديگري غير از مسائل لگني انجام مي‌گیرد، مشكل‌آفرين است. به نظر مي‌رسد در كيست‌هاي فاقد علامت، كوچك (با خطر كمتر از 5 سانتيمتر)، تك‌حفره‌اي، داراي جدار نازك و اندازه طبيعي، خطر بدخيمي بسیار كم است و اين توده‌ها را مي‌توان به‌طور محافظه‌كارانه و بدون جراحي تحت نظر داشت.
سابقه خانوادگي
در برخي از زنان كه داراي سابقه خانوادگي قوي سرطان تخمدان، پستان، اندومتر يا روده بزرگ هستند و يا در مواردي كه به نظر مي‌رسد توده در حال بزرگ‌تر شدن است، ممكن است جراحي لازم باشد.
