بررسی كاربرد و عوارض کـورتـون‌ها

بدون شك همه ما نام داروهاي متداولي كه مي‌توان آنها را بدون نسخه از داروخانه‌ها تهيه كرد، به گوش‌مان خورده است. داروهايي مثل استامينوفن، قرص‌هاي سرماخوردگي يا برخي از شربت‌هاي ضدسرفه. ولي داروهايي هم هستند كه نمي‌توان آنها را بدون نسخه از داروخانه‌ها تهيه كرد؛ حتي اگر مرتب آنها را مصرف كنيم و نياز مبرم به آنها داشته باشيم. يكي از اين داروها «كورتيكواستروئيدها» يا همان داروهايي هستند كه آنها را به نام «كورتون‌ها» مي‌شناسيم. بيشتر افراد از مصرف اين دارو وحشت دارند و به محض آنكه مي‌شنوند كسي از بستگان يا دوستان‌شان دارويي از اين دسته مصرف مي ‌كند، اولين چيزي كه به او مي‌گويند اين است كه: «نه…! كورتون خيلي ضرر دارد. سعي كن نخوري…». چه بسا شما هم از جمله اين نصيحت‌كنندگان و دلسوزاني باشيد كه بدون داشتن اطلاعات دقيق درباره اين دارو چنين نظري داريد. شايد هم بيماري باشيد كه پزشك براي درمان بيماري‌تان دارويي از اين دسته را تجويز كرده و شما هم بدون داشتن اطلاعات علمي يا ناقص و بدون مشورت با پزشك معالج گيج شده‌ايد كه بالاخره اين دارو را بخوريد يا نه. بديهي است كورتون‌ها هم مانند هر داروي ديگر، به موازات داشتن اثرات درماني ممكن است عوارض جانبي نيز داشته باشند. در اينجا مطالبي درباره اين نوع داروها كه كاربردهاي زياد و اثرات معجزه‌آسايي هم دارند، خواهيد خواند. از ميان اين داروها بيشتر به داروي «پردنيزولون» پرداخته شده، زيرا يكي از استروئيدهايي است كه براي درمان بسياري از بيماري‌ها تجويز مي‌شود.
مختصري درباره كورتون‌ها
در سال 1948 در روچستر آمريكا، به تعدادي از بيماران مبتلا به بيماري آرتريت روماتوئيد روزانه دوزهايي از نوعي از اين داروها تزريق شد. نتايج به قدري درخشان بود كه پزشكان گمان كردند «درمان قطعي» اين بيماري را كشف كرده‌اند. ولي با گذشت زمان و با تجويز طولاني مدت اين داروها، به تدريج عوارض جانبي آنها بروز كرد و بسياري از بيماران و حتي پزشكان از كورتون‌ها وحشت كردند. به بيماران درباره عوارض جانبي اين داروها هشدار داده شد و برخي به قدري از اين عوارض ناراحت بودند كه از ادامه درمان منصرف شدند. البته در آن زمان مشاهده اين واكنش‌ها كاملا طبيعي بود؛ چرا كه خود پزشكان هنوز به درستي از نحوه عملكرد اين داروها اطلاع نداشتند و نمي‌دانستند چطور بايد عوارض جانبي آنها را به حداقل رساند.
كورتيكواستروئيدها چگونه عمل مي‌كنند؟
اين نوع از داروها، ساخت دست انسان هستند كه شباهت زيادي با كورتيزول (هورموني كه غده فوق كليوي (آدرنال) ترشح مي‌كند) دارند و با هورمون‌هاي مردانه‌اي كه در پرورش اندام به طور نادرست مورد استفاده قرار مي‌گيرد، فرق مي‌كنند. وقتي واكنش التهابي به طور طبيعي بروز مي‌كند، موادي از گلبول‌هاي سفيد خون ترشح مي‌شوند تا از بدن در برابر عفونت‌ها و عوامل بيماري‌زاي خارجي، مانند باكتري‌ها و ويروس‌ها، محافظت كنند. در برخي بيماري‌ها سيستم ايمني درست عمل نمي‌كند و در واقع بافت‌ها و اعضاي سالم را با عوامل بيماري‌زا اشتباه مي‌گيرد و به آنها حمله مي‌كند كه موجب بروز واكنش‌هاي التهابي مي‌شود. يكي از روش‌هايي كه كورتون‌ها به وسيله آن موجب تخفيف علائم يا بهبود اينگونه بيماري‌ها (بيماري‌هاي خودايمني) مي‌شوند، اين است كه توليد مواد شيميايي را كه موجب التهاب مي‌گردد، كاهش مي‌دهند. يك راه ديگر اين است كه با تاثير روي گلبول‌هاي سفيدخون از فعاليت سيستم ايمني مي‌كاهند. بارزترين علائم التهاب در بدن و تشخيص بيماري خودايمني آرتريت روماتوئيد ايجاد قرمزي، گرما، ورم و درد است البته كورتيكواستروئيدها كه ما در اينجا به طور كلي كورتون‌ها مي‌ناميم، كاربردهاي فراوان ديگري هم دارند و در طيف گسترده‌اي از بيماري‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
نمونه‌هايي از داروهاي كورتيكواستروئيد
بتامتازون، دگزامتازون، هيدروكورتيزون، و پردنيزولون از مشهورترين داروهايي هستند كه در گروه كورتون‌ها جاي دارند و به احتمال زياد شما هم اين اسامي را شنيده‌ايد و در بيماري‌هايي همچون آرتريت روماتوئيد، لوپوس، سندرم بهجت، سندرم شوگرن و ام.اس تجويز مي‌شوند. پزشكان با توجه به نوع بيماري، محل درگيري و شدت علائم، آنها را به صورت خوراكي، تزريقي، موضعي (روي پوست) يا تزريق مستقيم درون مفاصل ملتهب تجويز مي‌كنند. كورتون‌ها را همچنين مي‌توان به قطره‌هاي چشمي، فرآورده‌هاي استنشاقي (براي درمان آسم يا بيماري برونش‌ها)، قطره‌هاي بيني يا اسپري‌‌ها، كرم‌ها و پمادهاي موضعي (براي درمان طيف گسترده‌اي از بيماري‌هاي پوستي) اضافه كرد.
پردنيزولون
يكي از مشهورترين و پركاربردترين كورتون‌ها، پردنيزولون و مشتقات آن است كه در درمان بسياري از بيماري‌هاي التهابي و خودايمني پاسخگوست. ما در اينجا بيشتر به بيماري روماتيسمي آرتريت روماتوئيد خواهيم پرداخت كه شايع‌تر است و افراد زيادي درگير آن هستند.
نكات مهم در مصرف پردنيزولون:
1- اين دارو بايد طبق دستور پزشك معالج مصرف شود و بيمار هرگز نبايد سرخود و به دلايلي مانند احساس بهبودي يا عوارض جانبي، ميزان مصرف آن را كم يا قطع كند؛ چرا كه اين كار مي‌تواند عوارض خطرناك و گاه جبران‌ناپذيري به دنبال داشته باشد.
2- اين دارو به طور كلي سيستم ايمني را سركوب مي‌كند و پزشكان براي درمان و كاهش علائم برخي از بيماران مبتلا به آرتريت روماتوئيد، مانند درد يا قرمزي يا داغي مفاصل، آن را تجويز مي‌كنند؛ به همين دليل اين افراد بايد مراقب باشند كه بدن‌شان در معرض عوامل عفونت‌زا قرار نگيرد؛ چرا كه حتي يك سرماخوردگي مي‌تواند علائم را تشديد كند.
3- دوز شروع اين دارو با توجه به شرايط گوناگوني تجويز مي‌شود. اولين چيزي كه پزشك در تجويز پردنيزولون به آن توجه مي‌كند نوع بيماري، شدت علائم و عضو درگير است؛ بنابراين بيمار بايد تمام داروها و مكمل‌هايي را كه مصرف مي‌كند، به پزشك بگويد. گاهي اوقات لازم است دوز اين دارو با توجه به نوع داروهاي مصرف ديگر با دقت تنظيم شود. در ضمن برخي از داروها با پردنيزولون تداخل اثر دارند و مصرف همزمان آنها باعث خنثي يا معكوس شدن اثر ديگري مي‌شود. اين دارو با توجه به شرايط كلي، با دوز بالا يا پايين شروع مي‌شود و ميزان آن در آينده با توجه به ميزان پاسخ بيمار به دارو تنظيم خواهد شد. نبايد انتظار معجزه يك‌شبه از پردنيزولون داشت. گاه روزها يا هفته‌ها طول مي‌كشد تا اثر درماني آن ظاهر شود.
4- اگر پردنيزولون به شكل قرص مصرف مي‌شود، بايد همراه غذا خورده شود. معمولا پزشكان اين دارو را روزي يك بار، بعد از صبحانه تجويز مي‌كنند؛ اما گاهي ممكن است مقدار آن بين چند نوبت تقسيم شود. اگر قرار است جراحي شويد يا به هر دليل ديگري به اورژانس مراجعه كرده‌ايد، حتما پزشك را از مصرف پردنيزولون آگاه كنيد.
5- اگر بارداريد يا تصميم به بارداري داريد و به ناچار بايد پردنيزولون مصرف كنيد، حتما پزشك خود را در جريان بگذاريد. مصرف برخي از انواع كورتون، مانند پردنيزولون در حين بارداري، مي‌تواند باعث بروز نقايص جنيني مانند شكاف كام شود. البته پردنيزولون كمتر از ساير داروهاي هم‌خانواده خود در شير مادر ترشح مي‌شود، ولي باز هم ممكن است مشكلاتي براي نوزاد ايجاد كند.
مزاياي مصرف طولاني‌مدت پردنيزولون
پردنيزولون از انواع داروهاي استروئيدي است كه مي‌تواند التهاب را به سرعت برطرف كند و اين براي مبتلايان به آرتريت روماتوئيد كه از درد و التهاب و قرمزي و داغي مفاصل رنج مي‌برند، بسيار مهم است. مطالعات نشان داده كه اين دارو روند تخريب مفاصل را نيز كندتر مي‌كند؛ به همين دليل متخصصان روماتولوژي ترجيح مي‌دهند در مراحل اوليه بروز بيماري پردنيزولون تجويز كنند تا التهاب فورا كنترل شود.
كورتيكواستروئيدها و روند ضدالتهابي
همان طور كه گفته شد، لوپوس از جمله بيماري‌هاي خودايمني است كه پزشكان براي كنترل آن پردنيزولون تجويز مي‌كنند. بيماري خودايمني لوپوس مي‌تواند به بسياري از اعضاي بدن مانند كليه، قلب و پوست آسيب جدي برساند. اين دارو از پيشرفت التهاب كليه (كه به نارسايي شديد كليه منجر مي‌شود و بيمار به دياليز يا پيوند كليه نياز پيدا خواهد كرد) جلوگيري مي‌كند. دوزهاي پايين اين داروي پركاربرد درد و سختي مفاصل مبتلايان به آرتريت روماتوئيد را به طور چشمگيري كاهش مي‌دهد و مصرف موقت آن با دوز بالا مي‌تواند جلوي عود شديد بيماري را بگيرد.
موارد تجويز استروئيدها
نوع، ميزان و مدت مصرف كورتون‌ها و ديگر تصميمات پزشك در مورد آنها، در هر بيمار با بيمار ديگر فرق مي‌كند. پيش از شروع مصرف استروئيدي مانند پردنيزولون، درباره مزايا و عوارض جانبي آن به دقت از پزشك سوال كنيد تا اگر در آينده علامتي غيرعادي مشاهده كرديد يا هنگام مصرف به مشكلي برخورديد، بتوانيد اقدام مناسبي انجام دهيد و يا به موقع به پزشك مراجعه نماييد.
مزايا و عوارض جانبي بالقوه اين نوع داروها به عوامل چندي بستگي دارد كه مهم‌ترين آنها عبارتند از:
ماهيت و شدت بيماري
بود يا نبود گزينه‌هاي ديگر براي درمان
ابتلا يا عدم ابتلاي بيمار به اختلالات و بيماري‌هاي زمينه‌اي ديگر كه خود مستلزم مصرف گروهي از داروهاست.
شايع‌ترين عوارض جانبي مصرف استروئيدهايي مانند پردنيزولون
افزايش اشتها، احتباس آب و نمك (چيزي كه به اصطلاح باعث پف كردن مي‌شود)، افزايش وزن، گرد شدن صورت، افزايش فشار و قند خون، بي‌خوابي، بي‌نظمي در قاعدگي، آكنه، پوكي استخوان، بروز كاتاراكت يا گلاكوما (آب مرواريد يا آب سياه) به خاطر داشته باشيد كه اين عوارض در همه بيماران بروز نمي‌كنند و به نوع استروئيد مصرفي، دوز آن و مدت مصرف بستگي دارد.
دو داروي ديگر از استروئيدها
بتامتازون
از داروهايي است كه براي كنترل التهابات شديد، مانند آسم و آلرژي‌هاي شديد، آرتريت روماتوئيد، برخي از انواع خاص اختلالات خوني، لوپوس و… تجويز مي‌شود.
دگزامتازون
اين دارو نيز براي درمان بيماري‌هاي گوناگوني چون واكنش‌هاي آلرژيك، بيماري‌هاي پوستي، آرتريت، لوپوس و اختلالات تنفسي به كار مي‌رود. به طور كلي كساني كه داروهايي از گروه كورتيكواستروئيدها يا همان كورتون‌ها مصرف مي‌كنند، بايد ملاحظات مهمي را در زندگي عادي و درماني خود در نظر بگيرند، كه برخي از مهم‌ترين آنها را در زير مي‌خوانيد:
اجتناب از رو به رو شدن با افرادي كه دچار عفونت ويروسي يا ميكروبي هستند.
عدم قطع سرخود اينگونه داروها
مصرف مكمل‌هاي موثر مانند كلسيم و ويتامين D تحت نظر پزشك و مطابق با دوز تجويزي او براي پيشگيري از پوكي‌استخوان
مشورت با متخصص تغذيه و پزشك معالج به طور همزمان و دريافت يك رژيم غذايي مناسب براي به حداقل رساندن احتباس آب و نمك و كاهش ورم و پف
كنترل مرتب قندخون و فشار خون و گزارش به پزشك براي كنترل آنها در صورت لزوم
مراجعه به چشم‌پزشك براي بررسي وجود احتمالي بيماري آب مرواريد يا آب سياه يا ديگر اختلالات چشمي
انجام تمرينات ورزشي مناسب و علمي تحت نظر پزشك براي كاهش اثرات افزايش اشتها و جلوگيري از افزايش وزن و چاقي
رعايت نكته آخر براي بيماران مبتلا به آرتريت روماتوئيد كه با درد و تورم مفاصل رو‌به‌رو هستند اهميت بسياري دارد؛ زيرا آنها به طور طبيعي محدوديت حركت دارند و اگر ورزش اصولي و متناسب با وضعيت‌شان انجام ندهند، اوضاع به مراتب بدتر خواهد شد. در آخر يادآوري مي‌شود، اگر پزشك براي درمان يا كنترل بيماري شما داروهاي كورتيكواستروئيد تجويز كرد، وحشت نكنيد. معمولا همه بيماران فورا به ياد عوارض جانبي شايعي كه از اين داروها شنيده‌اند مي‌افتند كه معروف‌ترين آنها چاقي، پوكي‌استخوان و آكنه است. به همين دليل به پزشك اصرار مي‌كنند داروي ديگري تجويز كند يا بدتر از همه اينكه اصلا دارو را مصرف نمي‌كنند و يا به محض مشاهده اولين عارضه ناخوشايند مصرف آن را قطع مي‌كنند. ولي كورتون‌ها در بسياري از موارد موثرترين و حتي تنها گزينه‌اي هستند كه پزشك براي درمان بيماري تجويز مي‌كند و مصرف آنها ضروري است. بديهي است كورتون‌ها هم مانند هر داروي ديگر عوارضي دارند؛ ولي برخي از اين عوارض را مي‌توان با راهكارهاي موثري كاهش داد. ضمن اينكه وقتي بيماري تحت كنترل درآيد، پزشك معمولا دوز اين داروها را كم خواهد كرد و اين عوارض نيز به تدريج كم يا ناپديد مي‌شوند. در هر صورت براي نتيجه‌گيري هرچه بيشتر از استروئيدها و كنترل بهتر بيماري و تحمل عوارض جانبي، هيچ‌كس بهتر از پزشك نمي‌تواند به شما اطلاعات درست دهد و كمك‌‌تان كند. پس مرتب با پزشك خود در تماس باشيد.

دنیای سلامت